Stadhuis Antwerpen met respect herbestemd tot hedendaags Huis van Bestuur

Projectteam ‘Huis van de Stad’ ging echter een paar stappen verder dan het louter herstellen wat in verval was geraakt. Na een stevig restauratie-, renovatie en herbestemmingsproject is het stadhuis nu zowel een open huis, een icoon van waardevol onroerend erfgoed op de Grote Markt, een huis waar politiek beleid wordt vormgegeven als een duurzaam gebouw met toekomstperspectief.

‘Huis van Bestuur’

450 jaar lang al vormt het stadhuis van Antwerpen het centrum van de stedelijke macht. Het was pas de laatste decennia dat die centraliteit verbrokkelde. Het monument kon de groei aan administratieve diensten en kabinetten en fracties niet meer huisvesten. De verschillende diensten raakten verspreid over verschillende panden, wat zorgde voor onduidelijkheid en verwarring bij de burger. Het monument kreeg steeds meer een vooral ceremoniële functie.

Enkele jaren geleden besloot het stadsbestuur paal en perk te stellen aan die wildgroei. Het stadshuis moest opnieuw geherwaardeerd worden als centrum van stedelijke macht. Een stevige renovatiecampagne moest het mogelijk maken dat het gebouw alle diensten kon huisvesten.

Architect Barbara Pecheur, Partner bij Origin Architecture & Engineering: “In 2011 werd een haalbaarheidsstudie uitgevoerd die kaderde binnen een globaal plan om door een totaalrestauratie, renovatie en gedeeltelijke herbestemming en optimalisering van het ruimtegebruik van het gebouw, de rol van het stadhuis van Antwerpen voor bewoners en bezoekers te herdefiniëren en bestendigen. Die studie mondde uiteindelijk uit tot een Open Oproep waar het stadsbestuur samen met de Vlaamse Bouwmeester op zoek ging naar een geschikte ontwerper.

Het Belgische ontwerperscollectief ‘Huis van de Stad’ – een verzamelnaam voor de gebundelde krachten van HUB, Origin Architecture & Engineering, Bureau Bouwtechniek, Daidalos Peutz, RCR, BAS, FPC en kunstenares Germaine Kruip - kwam daarbij als winnaar uit de bus. Hun ontwerp bevatte tal van doordachte ingrepen om het monument te laten voldoen aan alle ambities van de bouwheer. Want het gebouw opnieuw omvormen tot het kloppende hart van de Antwerpse politiek waar alle schepenen en politieke medewerkers thuis zijn … was zeker niet de enige doelstelling.

Georges De Kinder -

Georges De Kinder -

Georges De Kinder -

Georges De Kinder -

Georges De Kinder -

Georges De Kinder -

Open Huis

Architect Bert Van den Bergh van Bureau Bouwtechniek: “Een tweede belangrijk streven binnen dit project was dat bewoners en bezoekers opnieuw konden binnentreden en gebruik maken van ‘hun’ stadhuis. Precies daarom zetten we de poorten op het gelijkvloers letterlijk wijd open en brengen de gemengde publieke, commerciële functie terug die de achterliggende ruimtes oorspronkelijk hadden in samenhang met de Grote Markt.”

“Door het originele ritme van de diepe ruimtes met tongewelven terug te brengen, krijgt dit niveau opnieuw kwaliteit. De centrale inkomhal, die zich voor de restauratie aan de zijde van de Suikerrui bevond, werd trouwens weer naar de Grote Markt verplaatst.”

Georges De Kinder -

Behoud erfgoedwaarde

Barbara Pecheur: “De herbestemming en het openstellen werden gerealiseerd met maximaal behoud van de erfgoedwaarde. De bijzondere decors op het Schoon Verdiep en op de Eerste Verdieping, werden door het team respectvol gerestaureerd. “Daarbij toonden we het grootste eerbied voor de ‘gelaagde samenhang’ van het gebouw. Dit wil zeggen dat de som van ingrepen die het pand doorheen de tijd heeft gekend een harmonieus geheel vormt, dat we als dusdanig respecteren.

“De interieurelementen werden geconserveerd met aandacht voor patina en, indien nodig, hersteld. Waar dooreen de tijd toch minderwaardige ingrepen waren uitgevoerd (ongelukkige materiaalkeuze, beperkte uitvoeringskwaliteit …) grepen we de kans aan om harmoniërende verbeteringen uit te voeren.”

Ook de buitengevel werd gerestaureerd met behoud van de erfgoedwaarde. Hiervoor baseerde het ontwerpteam zich op een gravure uit 1565 waarin het oorspronkelijke kleurenpalet duidelijk te zien is.

Verlicht Verdiep

De meest ingrijpende wijzigingen vonden plaats op de tweede verdieping. Die werd door het ontwerpteam omgedoopt tot het Verlicht Verdiep.

Bert Van den Bergh: “De verdieping stond leeg nadat het historisch stadsarchief was verhuisd naar het herbestemde Sint-Felixpakhuis. In tegenstelling tot de andere ruimtes in het stadhuis was deze niet gedecoreerd en sloot meer aan bij de zolderruimtes. Het ontwerp zorgt ervoor dat deze verdieping met uitgebalanceerde ingrepen aansluiting zoekt bij de historische structuur en rijke materialen en meubelwerk van het gebouw. Het verlicht verdiep zoekt geen architecturale sensatie maar meerwaarde in ruimtelijkheid, daglicht, zichten en akoestiek voor de nieuwe kabinetten.”

“Waar de eerste verdieping en het Schoon Verdiep hun identiteit ontlenen aan hun interieur, hun ornamenten, hun hoogte. gold dit niet voor de tweede verdieping. Dus moesten we op zoek naar andere kwaliteiten. Door de twee binnenste dakstructuren weg te nemen en te vervangen door nieuwe, licht geconstrueerde structuren, ontstonden twee elegante hoge vestibules die zorgden voor een genereuze lichtinval en zicht op de buitenlucht. Beeldend kunstenaar Germaine Kruip verstrekte dit effect maximaal en zocht aansluiting bij de centrale traphal met een kunstwerk bovenop de historische koepel dat speelt met reflectie, zicht en licht. Het ‘Verlicht Verdiep’ wordt zo evenwaardig aan de andere verdiepingen.”

Georges De Kinder -

BREEAM

Barbara Pecheur: “Van bij de start was het ook de ambitie van de bouwheer om resoluut te kiezen voor duurzaamheid. Voor de werken wees een comfortstudie uit welke duurzaamheidswaarden er gehaald konden worden. Op basis van dit document werd besloten om te streven naar een BREEAM-certificaat. ‘Building Research Establishment Environmental Assessment Method’ is een manier om de duurzaamheid van het gebouw te meten en te verbeteren. Een hele uitdaging voor een monumentaal gebouw, maar de methode laat toe om door allerlei ingrepen, die rekening houden met de erfgoedwaarde, toch goed te scoren op vlak van duurzaamheid.”

“BREEAM meet de duurzaamheid in maar liefst negen categorieën: beheer, gezondheid en comfort, energie, mobiliteit, water, materialen, afval, landgebruik en ecologie en vervuiling. Elke duurzaamheidscategorie levert punten op. Die punten worden samengeteld tot een totaalscore die leidt tot een rating. Het Stadhuis van Antwerpen kreeg zo het label ‘zeer goed’.”

Bert Van den Bergh: “BREEAM was daarbij een tool ten dienste van beoogde duurzaamheid, geen doel op zich. Het gebouw zelf dicteerde wat haalbaar was en er werden doelstellingen vooruitgeschoven die in lijn lagen met de beoogde ingrepen. Het label was verder ook nooit een argument om ingrepen te doen die niet in lijn lagen met het erfgoed zelf.”

Multidisciplinair team

‘Huis van de Stad’ bestaat uit zeven partners. Alle disciplines (renovatie, restauratie, stabiliteit, technieken, bouwfysica, akoestiek, brandveiligheid) werden van bij de start betrokken om een optimale integratie te bekomen.

Bert Van den Bergh: “Het stadhuis van Antwerpen is al meer dan vier eeuwen het politieke hart van de stad. UNESCO werelderfgoed ook. Dat restaureer je niet zomaar. Er moesten doordachte antwoorden geformuleerd worden op tal van prangende vragen … Hoe kunnen we comfort en gebruik optimaliseren met respect en versterking voor de erfgoedwaarde? Hoe zorgen we dat ook toekomstige bezetting en gebruik mogelijk is in dit nieuwe huis van bestuur?”

“Alle plannen werden steeds uitgebreid doorgepraat. We zochten daarbij voortdurend naar een optimaal evenwicht tussen de historische waarde en hedendaags comfort. En dat was niet altijd vanzelfsprekend. Hoe installeer je bijvoorbeeld nieuwe leidingen en elektriciteitskabels als je de wandbekleding in goudleder of eeuwenoude muurschilderingen niet wil raken? Of hoe isoleer je een gebouw zonder de monumentale ramen uit te breken of de waardevolle gevels en vloeren wil vrijwaren? Ons ontwerpteam was steeds op zoek naar creatieve oplossingen. Want dit soort projecten kan echt enkel slagen wanneer iedereen in het ontwerpteam en uitvoerders vanuit de eigen discipline én met een kritische reflex meekijkt en meedenkt.”

Georges De Kinder -

Respect voor het monument en de verschillende partners

Barbara Pecheur: “Ontwerpers, studiebureau, bouwheer, aannemers, erfgoed … Alle betrokken partners wilden het allerbeste eindresultaat. Er was ruimte voor reflectie naar elkaar toe. Ook over zaken die niet onder de eigen verantwoordelijkheid vielen, kon er constructief worden nagedacht.”

“Vele ingrepen zijn onzichtbaar ingewerkt. Wat een erg complexe oefening was. Wat wel zichtbaar is, is reversibel. Bijvoorbeeld de nieuwe trappartijen. Of het nieuwe inkomportaal dat zich lostrekt van het historische weefsel.”

“In de ontwerpfase werden alle oplossingen goed uitgekristalliseerd. Maar uiteraard kan je niet alles voorspellen, zijn er verrassingen tijdens de uitvoeringsfase. Problemen die zich daar stelden werden opnieuw met het hele team grondig besproken tot een volwaardige oplossing werd gevonden waar iedereen zich achter kon scharen.”

Bert Van den Bergh: “Een voorbeeld? Tijdens de werken vonden we in verschillende wanden weggewerkte historische deuropeningen terug. Vlakbij een plek waar we al een nieuwe ingang voorzagen. Na overleg konden we die voorziene ingang verplaatsen en zo historiek en comforteisen met elkaar verzoenen.”

“Nog een voorbeeld? Om het Verlicht Verdiep te creëren, verwijderden we twee historische plafonds. Dit was geen lichtzinnige beslissing in Unesco werelderfgoed, maar na een grondige discussie met alle betrokkenen dat het belang in totaal herbestemming de ingreep rechtvaardigden. De oude plafonds werden niet zomaar afgebroken, maar zorgvuldig gedemonteerd, geïnventariseerd en opgeslagen. Indien er later wordt besloten om toch de oorspronkelijke toestand te herstellen, kan dit.”